Ἡ μελέτη τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας κκ. ΣΕΡΑΦΕΙΜ εἰς τόν ἐκδοθησόμενον Τιμητικόν Τόμον ἐπί τῇ 10ετηρίδι τῆς Ἀρχιεπισκοπείας τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος Κυρίου κ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ, ὑπό τόν τίτλον : «Ἡ κατά Θεόν φιλοσοφία κατά τήν Ἁγιοπατερικήν διδαχήν».
Ἡ κατά Θεόν φιλοσοφία
κατά τήν Ἁγιοπατερικήν διδαχήν.
Ἡ κατά Θεόν φιλοσοφία, διακρινομένη σαφῶς καί προδήλως τῆς θύραθεν σοφίας καί φιλοσοφίας, ἄλλο τι οὖσα καί πρεσβεύουσα, «ἠθῶν κατάστασίς ἐστιν μετά δόξης τῆς περί τοῦ Ὄντος γνώσεως ἀληθοῦς»,¹ κατά τόν Ὅσιον Νεῖλον τόν Ἀσκητήν καί Σιναΐτην.
Τῆς ἀληθοῦς ταύτης φιλοσοφίας «ἀπεσφάλησαν ἄμφω, Ἰουδαῖοι καί Ἕλληνες, τήν ἀπ' οὐρανοῦ παραγενομένην Σοφίαν παραιτησάμενοι, χωρίς Χριστοῦ, φιλοσοφεῖν ἐπιχειρήσαντες, τοῦ μόνου παραδείξαντος ἔργῳ καί λόγῳ τήν ἀληθῆ Φιλοσοφίαν».²
Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός ἐχάραξε, κατά τήν διδαχήν τοῦ Σιναΐτου αὐτοῦ Ὁσίου Πατρός, εἰς τόν παρόντα βίον τήν ὁδόν τῆς ἀληθοῦς φιλοσοφίας, ἀφοῦ ἐνέδειξε διά τῆς θεοπρεποῦς καί τελείας βιοτῆς καί πολιτείας αὐτοῦ τήν καθαράν πολιτείαν, καί πάντοτε ἐθεώρει τήν ζωήν ἀνωτέραν τῶν παθῶν τοῦ σώματος. Ἐν τέλει, ὅμως, καί αὐτῆς τῆς ζωῆς κατεφρόνησε, ὅταν «ἡ παρ' αὐτοῦ οἰκονομουμένη σωτηρία τῶν ἀνθρώπων ἀπῄτει τόν θάνατον». Δι' αὐτῶν ἐδίδασκε ὅτι «δεῖ τόν φιλοσοφεῖν ὀρθῶς προαιρούμενον, ἀρνήσασθαι μέν πάντα τά ἡδέα τοῦ βίου, πόνων δέ καί παθῶν εὖ μάλα ἐπικρατεῖν, καταφρονοῦντα τοῦ σώματος˙ ἔχειν δέ μηδέ τήν ψυχήν (ζωήν) τιμίαν, ἀλλά καί ταύτην προθύμως προέσθαι, ὅταν δι' ἀρετῆς ἐπίδειξιν, ταύτην ἀποθέσθαι δέοι».³
Ἐντεῦθεν, διεξάγοντες κατά τό δυνατόν καί φωτίζοντες τό ὑπό ἀνάπτυξιν ὕψιστον καί μέγιστον θέμα τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας θά ὑποτάξωμεν τό εἰς τάς χεῖρας μας σχετικόν ὑλικόν εἰς τέσσαρα κεφάλαια : α) Ὁρισμός καί ἔννοια τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας β) Φιλοσοφία ἡ ἄνωθεν καί θεία καί οἱ κατά Χριστόν φιλόσοφοι γ) Σκοπός τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας καί δ) Φιλοσοφίας τῆς ἀληθοῦς κατόρθωμα καί πλοῦτος.
α) Ὁρισμός, ἔννοια καί νόημα τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας
Τόν ὁρισμόν τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας τοῦ Ὁσίου Νείλου τοῦ Ἀσκητοῦ ὅτι «ἠθῶν κατάστασίς ἐστιν μετά δόξης τῆς περί τοῦ Ὄντος γνώσεως ἀληθοῦς» προσεπιβεβαιοῖ καί ὁ Ὅσιος Μελέτιος ὁ Γαλησιώτης εἰς τό ποιητικόν ἔργον αὐτοῦ «Ἀλφαβηταλφάβητος», καί μάλιστα εἰς τό ὑπό τόν τίτλον «Καί ποταπήν καί ἀληθῆ φαμέν φιλοσοφίαν» ποίημα, ἐπικαλούμενος τήν γνώμην ἀρχαιοτέρου ἁγίου Πατρός, ἀποκαλοῦντος τήν φιλοσοφίαν «ἠθῶν κατόρθωσιν».⁴
Ὁ αὐτός Ὅσιος Πατήρ, ἀναφερόμενος εἰς τούς «ἀληθῶς σοφούς τούς ὄντας φιλοσόφους», τούς χαρακτηρίζει ὡς «τούς φιλουμένους τῷ Θεῷ τῷ μόνῳ σοφωτάτῳ, καί τοῦτον πάλιν ἐκ ψυχῆς γνησίως ἀγαπῶντας»,⁵ εἰς αὐτούς μόνον ἀποδίδων τήν προσηγορίαν τῶν ἀληθῶς σοφῶν καί ὄντως φιλοσόφων. Ἡ σοφία παρ' ὅτι τυγχάνει πολυώνυμος, ὅμως ἀναγωγικῶς εἰς ἕν καταλήγει· εἰς τό «φιλοσοφεῖν πρός τό φιλεῖν σοφίαν· σοφίαν ἐνυπόστατον συνοῦσαν ἀϊδίως Πατρί τε καί τῷ Πνεύματι», δηλ. εἰς τήν ἔνθεον ἀγάπην καί φιλίαν πρός τόν Λόγον τοῦ Θεοῦ, τόν «δι' ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους καί διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα ἐκ τῶν Οὐρανῶν καί σαρκωθέντα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καί Μαρίας τῆς Παρθένου καί ἐνανθρωπήσαντα».⁶ Τότε μόνον ὁ πιστός ἄνθρωπος χρηματίζει «ἀπλανής ἐπί φιλοσοφίᾳ, φιλίαν τήν πρός τοῦτον γάρ (τόν Ἰησοῦν Χριστόν) φασί φιλοσοφία· οὗτος καί γάρ ἡ τοῦ παντός συνεκτική σοφία».⁷ Διότι, προσθέτει, ἴδιον τῆς ὄντως σοφίας εἶναι ἡ ἀποστασιοποίησις ἀπό τόν κόσμον τῆς ἁμαρτίας, «τό πᾶσιν ἀποτάττεσθαι τοῖς πράγμασι τοῖς κάτω, καί γίνεσθαι μετά Θεοῦ καί τούτῳ συνυπάρχειν».⁸
Μνημονεύων ὁ Ὅσιος Μελέτιος καί ἄλλων ὁρισμῶν ἁγίων καί θαυμαστῶν Πατέρων γράφει: «φιλοσοφία πέφυκεν ἐπαινετέος βίος, κεκαθαρμένος τῷ Θεῷ, Χριστῷ λελαμπρυσμένος», «τήν φιλοσοφίαν εἶναι ἐγκράτειαν ἁπάντων, κατά σκοπόν θεοφιλῆ καί θείαν εὐταξίαν», «φιλοσοφία ἐστί τῷ κόσμῳ νεκρωθῆναι», «σοφίαν αὐτοδίδακτον εἶναι τήν πενίαν καί ταύτην αὐτοπαίδευτον φιλοσοφίαν», «σοφίαν εἶναι τήν μνήμην τοῦ θανάτου, τό μελετᾶν καί φιλοσοφεῖν τόν θάνατον», «τήν ἡσυχίαν ἄκρον φιλοσοφίας εἶναι», «τήν μνήμην Ἰησοῦ σύν προσευχῇ καί νήψει, ἐξ αἰσθητῶν καί νοητῶν χειλέων λαλουμένην», «τήν ἐγκράτειαν χειλέων καί βρωμάτων καί λογισμῶν παντοδαπῶν», «τήν σιωπήν, κατά τό γεγραμμένον, καί τότε σύμπας συνιών εἰς τέλος σιωπήσει» καί τέλος «ὡς ἀκρότατον φιλοσοφίας ὅρον τό νῆψιν ἔχειν ὁλικήν κἀπί τοῖς ἐλαχίστοις, τοῦτο γάρ εὕρεσις ὁδοῦ τῆς ἀναπεπαυμένης». ⁹
Θεοδώρητος ὁ Κύρου εἰς τήν «Φιλόθεον Ἱστορίαν» αὐτοῦ, καί συγκεκριμένως εἰς τόν «Λόγον περί τῆς θείας καί ἁγίας ἀγάπης», συζευγνύμενος τήν φιλοσοφίαν μετά τῆς ἀρετῆς καί διατεινόμενος ὅτι «ἀρετή καί φιλοσοφία, μόνη μένει ἀγαθῶν», ἐπιλέγει ὅτι ὕλη τῆς φιλοσοφίας εἶναι ἡ περί τόν Θεόν ἀγάπη. Διότι «ἀδύνατον (ἐστί) κατορθῶσαι φιλοσοφίαν τόν μή θερμόν τοῦ Θεοῦ γενόμενον ἐραστήν· μᾶλλον δέ αὐτό τοῦτο φιλοσοφία καλεῖται. Σοφία γάρ ὁ Θεός καί ἔστι καί καλεῖται ... Ὁ τοίνυν τῷ ὄντι φιλόσοφος, καί φιλόθεος ἄν εἰκότως καλοῖτο».¹⁰
Ἡ κατά Θεόν φιλοσοφία καλλιεργεῖται καί αὐξάνεται ἐν ὑπομονῇ· «ὅπερ ἄν ὑπομένων φιλοσοφήσῃς, τούτου τόν καρπόν κατά τόν καιρόν τῆς εὐχῆς εὑρήσεις».¹¹ Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος διδάσκει ὅτι τό «φιλοσοφεῖν ὅσῳ μέγιστον, τοσούτῳ καί χαλεπώτατον καί οὐ πολλῶν τό ἐγχείρημα, οὐδ' ἄλλων ἤ τῶν ὑπό τῆς θείας προσκεκλημένων μεγαλονοίας, ἤ τοῖς προῃρημένοις καλῶς χεῖρα δίδωσιν».¹² Ὁ θεῖος Γρηγόριος ὁ Νύσσης ἀποκαλεῖ τήν φιλοσοφίαν ἰατρικήν τῶν ψυχῶν, «δι' ἧς παντός πάθους τοῦ τῆς ψυχῆς ἁπτομένου τήν θεραπείαν μανθάνομεν» καί εἰς τά θέματα τῆς ὁποίας μυούμεθα ὑπό πνευματικῶς ἐμπείρου προσώπου «διά μακρᾶς τε καί πολλῆς τῆς πείρας κτησαμένου τήν ἕξιν»¹³ καί «ἐν μέσῳ θανάτου καί ζωῆς ἑστῶτος καί τό ἑκατέρωθεν χρήσιμον εἰς φιλοσοφίαν αἱρουμένου».¹⁴
Ὁ προμνησθείς ἐκκλησιαστικός συγγραφεύς Θεοδώρητος ὁ Κύρου εἰς τήν «Φιλόθεον Ἱστορίαν» χαρακτηρίζει ὡς φροντιστήρια τῆς ἐνθέου φιλοσοφίας τά ἱερά Μοναστήρια, «τάς τῆς εὐσεβείας παλαίστρας»· «μυρία δέ τοιαῦτα καί ἀριθμόν νικῶντα φιλοσοφίας ἐστί φροντιστήρια, οὐκ ἐν τῇ ἡμετέρᾳ δέ μόνον, ἀλλά καί κατά πᾶσαν τήν Ἕω. Πλήρης δέ τούτων καί Παλαιστίνη, καί Αἴγυπτος, καί Ἀσία, καί Πόντος καί Εὐρώπη πᾶσα».¹⁵ Ὁ Ἱερός Χρυσόστομος λέγει χαρακτηριστικῶς ὅτι τό νά κατοικοῦν εἰς τήν γῆν μερικοί ἄνθρωποι καί νά ὑπόκεινται εἰς τούς νόμους τῆς θνητῆς φύσεως κατ' ἀνάγκην καί νά δυνηθοῦν νά πλησιάσουν πρός τήν ἀρετήν, πόση ἆρά γε ἀνδρεία καί πόση φιλοσοφία ἀπαιτεῖται.¹⁶
Ὁ ὅσιος Ἰσίδωρος ὁ Πηλουσιώτης τήν μοναχικήν πολιτείαν καί μονότροπον βιοτήν ἀπεκάλει μοναχικήν φιλοσοφίαν, τήν ὁποίαν καί προσδιορίζει ὡς ἀκολούθως· «Οἱ μέν ἅγιοι τῆς μοναχικῆς φιλοσοφίας κορυφαῖοι καί ἡγεμόνες , ἐκ τῶν ἄθλων καί ἀγώνων ὧν ἐτέλεσαν, καί τάς προσηγορίας ἁρμοδίας τοῖς πράγμασι πρός νουθεσίαν ἡμῶν καί μάθησιν ἔθεντο, ἀποταγήν τήν τῆς ὕλης ἀναχώρησιν, καί ὑποταγήν τήν εὐπείθειαν καλέσαντες».¹⁷
Θεοδώρητος ὁ Κύρου, ὡσαύτως, χαρακτηρίζει ὡς «τήν ἄκραν φιλοσοφίαν» τήν ἔνθεον καί ἔνζηλον μοναχικήν ἀφιέρωσιν καί ἄσκησιν γράφων ὅτι ὁ ἀσκητής Ἰουλιανός «τοσοῦτον ἐδέξατο φίλτρου πυρσόν, ὡς μεθύειν τῷ πόθῳ, καί μηδέν ὁρᾶν τῶν γηΐνων, μόνον δέ τόν ἐρώμενον καί νύκτωρ ὀνειροπολεῖν, καί μεθ' ἡμέραν φαντάζεσθαι».¹⁸ Ἀναφερόμενος εἰς τήν ἀσκητικήν διαγωγήν τοῦ ἐρημίτου Εὐσεβίου λέγει ὅτι : «Πολλούς δέ καί ἄλλους ἐραστάς τῆς φιλοσοφίας ταύτης καί ζηλωτάς ἐπ' ἐκείνῃ τῇ καλύβῃ γεγεννημένους τεθέαμαι, τούς μέν ἐν ἀκμῇ τοῦ σώματος, τούς δέ καί ἐν γήρᾳ βαθεῖ· πλείονα γάρ ἤ ἐνενήκοντα ἔτη διαβιώσαντες ἄνθρωποι, τόν ἐπίπονον βίον καταλιπεῖν οὐκ ἠθέλησαν, ἀλλά τοῖς τῆς νεότητος ἱδρῶσι διέπρεπον, παννύχιοι μέν καί πανημέριοι τόν Θεόν ἀντιβολοῦντες ...».¹⁹ Καί βάρβαροι ἐπιδρομεῖς καί λῃσταί, οἱ ὁποῖοι ἐλῄστευον καί κατέκαιον τά πάντα τήν τοῦ ἀσκητοῦ Θεοδοσίου «φιλοσοφίαν ᾐδέσθησαν, καί ἄρτους μόνους αἰτήσαντες, καί εὐχάς ἐπαγγείλαντες, ἀλώβητον τό ἀσκητικόν ἐκεῖνο κατέλιπον καταγώγιον».²⁰ Ὁ ἐπιχώριος Ἐπίσκοπος, ἐλθών εἰς τήν καλύβην τοῦ γηραιοῦ χαρισματούχου ἀσκητοῦ Ἀκεψιμᾶ διά νά τοῦ προσφέρῃ τό «τῆς ἱερωσύνης δῶρον» τόν προσεφώνησε λέγων· «οἶδα, ὦ Πάτερ, καί τῆς σῆς φιλοσοφίας τό ὕψος καί τῆς ἐμῆς πενίας τήν ὑπερβολήν... Δέξαι τοίνυν τῆς ἱερωσύνης τό δῶρον...».²¹ Ὁ ἐρημίτης Μάρων «πόνοις οὐ τοῖς εἰωθόσιν ἐχρήσατο μόνοις, ἀλλά καί ἑτέρους ἐπενόει, τῆς φιλοσοφίας συναθροίζων τόν πλοῦτον».²²
Ὁ πολυφίλητος τῶν καιρῶν μας Ἅγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως εἰς ἐπιστολήν του πρός τόν Μοναχόν Ἰωάσαφ, ἐγκωμιάζων τήν μοναχικήν πολιτείαν γράφει μεταξύ ἄλλων· «αὕτη εἰς μακαριότητα ἄγει, αὕτη σεμνύνει τόν ἔχοντα ... αὕτη εἰς φιλοσοφίαν ἄγει ...».²³ Καί εἰς ἐπιστολήν του πρός τόν Γέροντα Δανιήλ Κατουνακιώτην γράφει: «Ὁ Χριστιανισμός ἄγει εἰς τήν ἀληθῆ φιλοσοφίαν ... ἐάν δέ αἱ δοκιμασίαι εἰσι παιδευτήρια πρός φιλοσοφίαν, ἡ δέ φιλοσοφία ἄγει πρός τήν τελειότητα, ἀναγκαῖαι ἄρα αἱ δοκιμασίαι».²⁴
β) Φιλοσοφία ἡ ἄνωθεν καί θεία καί οἱ κατά Χριστόν φιλόσοφοι.
Εἰς τό πρῶτον κεφάλαιον, τό ἀφορῶν εἰς τόν ὁρισμόν, τήν ἔννοιαν καί τό νόημα τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας ἐλέχθησαν πολλά σχετικά πρός τό θέμα τοῦ παρόντος μέρους τοῦ β' κεφαλαίου.
«Οὐ παντός τό περί Θεοῦ φιλοσοφεῖν, οὐ παντός˙ οὐχ' οὕτω τό πρᾶγμα εὔωνον καί τῶν χαμαί ἐρχομένων. Προσθήσω δέ, οὐδέ πάντοτε, οὐδέ πᾶσιν, οὐδέ πάντα, ἀλλ' ἔστιν ὅτε καί οἷς καί ἐφ' ὅσον»²⁵ τονίζει ἐμφαντικῶς ὁ θεῖος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὑπογραμμίζων ὅτι ὁ θεολογῶν καί κατά Θεόν φιλοσοφῶν πρέπει νά ἀνήκει εἰς τήν τάξιν τῶν «διαβεβηκότων ἐν θεωρίᾳ» καί τῶν «ψυχήν καί σῶμα κεκαθαρμένων ἤ καθαιρομένων». Νά σχολάζῃ «ἀπό τῆς ἔξωθεν ἰλύος καί ταραχῆς» καί τό ἡγεμονικόν αὐτοῦ «νά μή συγχέηται τοῖς μοχθηροῖς τύποις καί πλανωμένοις». «Τό περί Θεοῦ φιλοσοφεῖν» νά ἀντιμετωπίζεται «διά σπουδῆς καί οὐχ ὡς ἕν τι τῶν ἄλλων καί τοῦτο φλυαρεῖται ἡδέως, μετά τούς ἱππικούς καί τά θέατρα καί τά ᾄσματα καί τήν γαστέρα καί τά ὑπό γαστέρα». Ὡς πρός τό θέμα : ποῖα πρέπει νά φιλοσοφῶνται καί ἐπί πόσον, ἀπαντᾶ ὁ Ἱερός Πατήρ˙ «ὅσα ἡμῖν ἐφικτά καί ἐφ' ὅσον ἡ τοῦ ἀκούοντος ἕξις ἐφικνεῖται καί δύναμις».²⁶ «Οὐ τό μεμνῆσθαι Θεοῦ κωλύω, λέγει εἰς τήν συνέχειαν ὁ Ναζιανζηνός Θεολόγος, ἀλλά τό θεολογεῖν ἀκαίρως καί ἀμέτρως».²⁷
Ὁ αὐτός ἅγιος Γρηγόριος ἔλεγεν ὅτι ἦτο ὄργανον θεῖον, λογικόν, πνευματοκίνητον, «ὄργανον καλῷ τεχνίτῃ τῷ Πνεύματι ἁρμοζόμενον καί κρουόμενον. Χθές ἐνήργει τήν σιωπήν; τό μή λέγειν ἐφιλοσόφουν. Σήμερον κρούει τόν νοῦν; ἠχήσω τόν λόγον καί φιλοσοφήσω τό φθέγγεσθαι ... κλείω καί ἀνοίγω τήν ἐμήν θύραν Νῷ καί Λόγῳ καί Πνεύματι, τῇ μιᾷ συμφυΐᾳ τε καί θεότητι».²⁸
Ὁμιλῶν ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος περί τοῦ μεγάλου Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας Ἁγίου Ἀθανασίου ἔλεγεν ὅτι ὁ Μ. Ἀθανάσιος, ὅπως δι' ὅλους τούς ἄλλους ὑπῆρξεν ὁ μεσίτης καί συμφιλιωτής, «οὕτω καί τόν ἐρημικόν βίον τῷ κοινωνικῷ καταλλάττει˙ δεικνύς, ὅτι ἔστι καί ἱερωσύνη φιλόσοφος καί φιλοσοφία δεομένη μυσταγωγίας». Τοιουτοτρόπως «ἀμφότερα συνηρμόσατο καί εἰς ἕν ἤγαγε καί πρᾶξιν ἡσύχιον καί ἡσυχίαν ἔμπρακτον».²⁹
Περί τοῦ ἀληθοῦς κατά Θεόν φιλοσόφου λέγει ὁ Θεολόγος Γρηγόριος ὅτι εἶναι «ἄϋλος ἐν ὕλῃ, ἐν σώματι ἀπερίγραπτος, ἐπί γῆς οὐράνιος, ἐν πάθεσιν ἀπαθής, πάντα ἡττώμενος πλήν φρονήματος, νικῶν τῷ νικᾶσθαι τούς κρατεῖν νομίζοντας».³⁰ «Εὐδοκιμεῖ τοῖς πάθεσι καί ὕλην ἀρετῆς ποιεῖται τά λυπηρά καί τοῖς ἐναντίοις ἐγκαλλωπίζεται˙ μήτε τοῖς δεξιοῖς ὅπλοις τῆς δικαιοσύνης αἰρόμενος, μήτε τοῖς ἀριστεροῖς καμπτόμενος˙ ἀλλ' ὁ αὐτός οὐκ ἐν τοῖς αὐτοῖς ἀεί διαμένων, ἤ καί δοκιμώτερος, ὥσπερ ἐν καμίνῳ χρυσός εὑρισκόμενος».³¹
Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, μέγας νηπτικός Πατήρ τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁμιλῶν περί τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας τοῦ Χριστιανοῦ, λέγει ὅτι «ἐν τοῖς τρισί τούτοις ὁ Χριστιανός φιλοσοφεῖ˙ ἐν ταῖς ἐντολαῖς, ἐν τοῖς δόγμασι καί ἐν τῇ πίστει˙ καί αἱ μέν ἐντολαί, τῶν παθῶν τόν νοῦν χωρίζουσι˙ τά δέ δόγματα, εἰς τήν γνῶσιν τῶν ὄντων αὐτόν εἰσάγουσιν˙ ἡ δέ πίστις, εἰς τήν θεωρίαν τῆς Ἁγίας Τριάδος».³²
Εἰς τό Γεροντικόν ὁ Ὅσιος Ἰσίδωρος ὁ Πηλουσιώτης λέγει ὅτι «βίος ἄνευ λόγου [μᾶλλον] ὠφελεῖν πέφυκεν, ἤ λόγος ἄνευ βίου. Ὁ μέν γάρ, καί σιγῶν ὠφελεῖ˙ ὁ δέ καί βοῶν ἐνοχλεῖ. Εἰ δέ καί λόγος καί βίος συνδράμοι ἕ ν φιλοσοφίας ἁπάσης ἀποτελοῦσιν ἄγαλμα».³³ Γρηγόριος ὁ τῶν Νυσσαέων φωστήρ ἀπαριθμῶν τούς καρπούς τῆς εἰλικρινοῦς καί καρδιακῆς εὐχῆς, δι' ὧν «εὐχή καλλωπίζεται», παρατηρεῖ ὅτι «οὐκ εὐχή μόνον, ἀλλά καί πᾶσα φιλοσοφίας ὁδός τοιαύτην μέν ἔχουσα τήν βλάστην, δικαιοσύνης ὄντως ἐστίν ὁδός καί πρός ὀρθόν ἄγει τό τέλος».³⁴
Εἰς τήν «Φιλόθεον Ἱστορίαν» τοῦ Θεοδωρήτου Κύρου, ὅπου γίνεται λόγος περί «μυρίων τῆς φιλοσοφίας φροντιστηρίων» εἰς ὅλα τά γνωστά τότε Μοναστικά κέντρα, σημειώνει ὁ ἐν θέματι συγγραφεύς «τούτου ἕνεκα, καί διαφόρων ἐμνημονεύσαμεν βίων, καί γυναικῶν διηγήματα τοῖς τῶν ἀνδρῶν προστεθείκαμεν, ἵν' ἔχωσι καί πρεσβύται, καί νέοι, καί γυναῖκες, φιλοσοφίας ἀρχέτυπα».³⁵ Ἀναφερόμενος δέ εἰς τήν θαυμαστήν ἀσκητικήν διαγωγήν τοῦ ἐρημίτου Εὐσεβίου γράφει ὅτι ἐκάθητο πλησίον αὐτῶν «ὁ θεῖος ἐκεῖνος ἀνήρ τούς περί φιλοσοφίας λόγους ἀνακινῶν, καί τῆς εὐαγγελικῆς πολιτείας τό ἄκρον ἐπιζητῶν».³⁶
Ὁ ἀββᾶς Θαλάσσιος, φιλοκαλικός Πατήρ, ἐπισημαίνει ὅτι «νοῦς ἀρχόμενος τά θεῖα φιλοσοφεῖν, ἀπό πίστεως ἄρχεται˙ καί διά τῶν ἐν μέσῳ διάγων, εἰς πίστιν πάλιν καταλήγει τήν ἀνωτάτην. Θεωρεῖται τῇ μέν ἀρχῇ τῆς φιλοσοφίας, φόβος ἑπόμενος. Τῷ δέ τέλει, ἀγάπη προηγουμένη».³⁷
Ὁ Ὅσιος Θεοφάνης Μοναχός εἰς τό ἔργον του «Κλῖμαξ πρός οὐρανόν διά δέκα βαθμίδων ἀνάγουσα τόν ἄνθρωπον», ἀφοῦ λέγει ὅτι «Δεκάς βαθμίδων, ζωώσης ψυχῆς ξένη, ζωήν ψυχῆς κηρύσσει, καρπός πάντων βιβλίων, τό τέλειον δεικνύει καί εἰς οὐρανούς ἀνάγει» ἐπιλέγει καί τό «Δεκάς βαθμίδων, θεία φιλοσοφία», ἐξαίρων τό ὕψος καί τήν χάριν τῆς θείας, τῆς ἄνωθεν φιλοσοφίας.³⁸
Οὐδείς, κατά τόν μέγιστον νηπτικόν Πατέρα, ἅγιον Συμεών τόν νέον Θεολόγον, «πλήν τῶν κεκαθαρμένων τόν νοῦν ἐξ ἄκρας φιλοσοφίας τε καί ἀσκήσεως καί γεγυμνασμένα τά τῆς ψυχῆς ἐπιφερομένων ἀληθῶς αἰσθητήρια, ἄνευ τῆς ἄνωθεν διά τοῦ Κυρίου ἀποκαλύψεως ἐκ μόνης γνῶναι δυνηθείς τῆς ἀνθρωπίνης σοφίας τά κεκρυμένα μυστήρια τοῦ Θεοῦ».³⁹ Ὁ Ὅσιος Μελέτιος Γαλησιώτης, προβάλλων τήν ὠφέλειαν τῶν ποικίλων πειρασμῶν, ὑπογραμμίζει καί τά ἀγαθά τῆς καρτερικῆς ὑπομονῆς «πᾶν ἀγαθόν, σύμπαν καλόν, σύνεσις, γνῶσις πᾶσα, πᾶσα σοφίας μέθοδος, πᾶσα φιλοσοφία, ποικίλα τε χαρίσματα, καί δῶρα Παρακλήτου, τοῖς ὑπομένουσι καλῶς, ἔνθεον αὐτῶν φανεῖται».⁴⁰
Ὁ Ὅσιος Νικήτας ὁ Στηθᾶτος ὁμιλῶν ἐπανειλημμένως περί τῆς «ἐμπράκτου φιλοσοφίας» τονίζει ὅτι «μακάριος ἐμοί, τῆς καλῆς ἀλλοιώσεώς τε καί ἀναβάσεως, ὁ διά τῆς ἐμπράκτου φιλοσοφίας, τό τεῖχος τῆς ἐμπαθεστάτης ἕξεως ὑπερβάς, κἀκεῖθεν, πτέρυξιν ἀπαθείας περιηργυρωμέναις τῇ γνώσει, εἰς τόν νοητόν ἀέρα τῆς θεωρίας τῶν ὄντων ὑπεραρθείς καί αὐτόθεν εἰς γνόφον θεολογίας εἰσδύς καί καταπαύσας ἀπό πάντων τούτων τῶν ἔργων αὐτοῦ, ἐν Θεῷ, τῇ μακαρίᾳ ζωῇ».⁴¹
Ἡ κατά Θεόν φιλοσοφία χαρακτηρίζεται ὡς αὐτοπαίδευτος,⁴² ὑψηλοτάτη,⁴³ θεία,⁴⁴ μακρά,⁴⁵ μοναδική,⁴⁶ ἀληθής,⁴⁷ μυστική καί ἀπόκρυφος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος,⁴⁸ ἁγία καί ἀσφαλής⁴⁹ (διά τῆς ἀναγνώσεως τοῦ ψαλτηρίου καί δι' ἑκουσίου πενίας κατορθουμένη). Μήτηρ τῆς φιλοσοφίας εἶναι ἡ εὐχή,⁵⁰ οἱ δέ Μοναχοί τυγχάνουν μύσται τῆς μυστικῆς θείας φιλοσοφίας.⁵¹ Ὁ ἅγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως λέγει ὅτι «ἐάν πάντες οἱ χριστιανοί ὀφείλουσι νά ἀποβῶσι φιλόσοφοι, ὅπως ἀποβῶσι τέλειοι κατά τήν ἐντολήν τοῦ Κυρίου, πόσῳ μᾶλλον οἱ ταύτης (τῆς τελειότητος) γενόμενοι ἐρασταί καί αὐτῇ ἀφοσιωθέντες».⁵²
Τέλος, ὁ Ὅσιος
Ἰωάννης τῆς Κλίμακος ὁμιλῶν περί φιλοσοφίας εὐστόχως παρατηρεῖ˙ «Σπάνιοι μέν οἱ τήν κατά κόσμον φιλοσοφίαν
εἰς ἄκρον παιδευόμενοι˙ ἐγώ δέ λέγω, βραχύτεροι
οἱ τήν τῆς ὄντως ἡσυχίας
φιλοσοφίαν κατά Θεόν ἐπιστάμενοι˙ ὁ οὔπω
Θεόν γνούς, εἰς ἡσυχίαν ἀδόκιμος, καί πολλούς κινδύνους ὑφιστάμενος».⁵³
Ἐξ ὅσων ἐλέχθησαν εἰς τά δύο προηγούμενα κεφάλαια καταφαίνεται ἤδη ὁ σκοπός καί ὁ στόχος τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας.
Κατά τόν Ὅσιον Νεῖλον τόν Ἀσκητήν καί Σιναΐτην ὁ τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας σκοπός πραγματοῦται, ὅταν ὁ ἀναλαβών τό σεμνόν μοναχικόν σχῆμα καί ἀπονιψάμενος τάς κηλίδας τῆς ψυχῆς, ἔχει ἀπαλείψῃ τούς ἐγκεχαραγμένους τύπους τῶν παλαιῶν ἁμαρτημάτων τῆς διανοίας καί οὐκέτι ἐνασελγαίνει μέ τάς φαντασίας τούτων καί τό ἦθος πρός τό ἀρέσκον εἰς τό μοναχικόν ἐπάγγελμα ἔχει παιδαγωγήσῃ, ἀποβαλών τήν ὑψηλοφροσύνην καί τήν φαρισαϊκήν ὀφρῦν.⁵⁴
Διά τῆς πρακτικῆς ἐργασίας στοχεύομεν τήν ἀναγωγήν μας εἰς τήν εὐσέβειαν, ἡ ὁποία εἶναι ἡ κατά διάνοιαν καθαριότης. Αὐτῆς ὁ καρπός εἶναι ἡ φυσική καί θεολογική θεωρία. «Πρᾶξις γάρ ἐπίβασις θεωρίας, ὡς ὁ διαπρύσιος καί θεολογικώτατος φησι νοῦς. Ἐάν τοίνυν τῆς πράξεως ἀμελήσωμεν, πάσης ἔρημοι φιλοσοφίας ἐσόμεθα».⁵⁵
Ἔργον καί σκοπός τῆς ἀληθοῦς φιλοσοφίας πρέπει νά εἶναι, κατά τό Λειμωνάριον Ἰωάννου τοῦ Μόσχου, «τό ἀεί μελετᾷν τόν θάνατον, καί τῇ σιωπῇ καί ἡσυχίᾳ ἑαυτούς φυλάττειν».⁵⁶
Ὁ Μέγας Βασίλειος, κατά τόν θεῖον Γρηγόριον τόν Θεολόγον, συνέστησε μέν «ἀσκητήρια καί μοναστήρια, οὐ πόρρω δέ τῶν κοινωνικῶν καί μιγάδων ... πλησίον συνάψας καί διαζεύξας˙ ἵνα μήτε τό φιλόσοφον ἀκοινώνητον ᾖ, μήτε τό πρακτικόν ἀφιλόσοφον».⁵⁷
Ὁ μακαριστός Γέρων Δανιήλ Κατουνακιώτης, στοιχῶν τῇ ἀκραιφνεῖ μοναστικῇ παραδόσει, διατείνεται ὅτι ὁ στόχος καί «ἅπασα ἡ φροντίς καί ἡ φιλοσοφία τῆς Μοναχῆς ὀφείλει νά εἶναι, ὅπως οἰκονομοῦσα τό σαρκίον τό ἔχῃ εὐάγωγον πρός τούς πνευματικούς ἀγῶνας καί τήν ὑπακοήν καί ὅπως καθαίρῃ τούς εἰδεχθεῖς λογισμούς τῆς ἡδυπαθείας».⁵⁸
Ὁ σκοπός τῆς κατά Χριστόν φιλοσοφίας εἶναι νά ἀναδείξῃ τόν ἄνθρωπον ἀληθῆ Χριστιανόν καί νά βιώσῃ τόν ἀληθῆ Χριστιανισμόν. «Χριστιανός γάρ ὁ μετά τοῦ Χριστοῦ ὅλος, καί Χριστόν νοῶν, καί περί Χριστοῦ μεριμνῶν καί μελετῶν καί ζῶν καί κινούμενος, καί Χριστόν μόνον ἀναπνέων καί περιφέρων, καί μηδέν ἔχειν ἤ Χριστόν μόνον ἐπιθυμῶν, καί τοῦτο μόνον κέρδος ἔχειν, κατά τόν Παῦλον˙ ὅς καί πολύτιμος αὐτῷ μαργαρίτης καί θησαυρός ἔσται μέγας, καί ζωή καί φῶς καί ἡδύτης καί βασιλεία αἰώνιος. Μιμησώμεθα δέ αὐτοῦ καί τό πτωχόν καί ταπεινόν καί πραές, «μάθετε ἀπ' ἐμοῦ» λέγοντος. Καί τό μέν πτωχόν, διά τε τό ἀπερίσπαστον, ὡς ἄν μόνον μεριμνῶμεν τῶν τοῦ Θεοῦ (οὐ γάρ δυνατόν ἀμερίμνους εἶναι τῆς ὕλης), καί διά τό φιλόσοφον τῆς ψυχῆς, καταφρονούσης τῶν παρόντων ὡς λυομένων, καί διά τό πιστεύειν Θεῷ καί τήν ἐλπίδα ἐν αὐτῷ ἔχειν. Τό δέ γε ταπεινόν, διά τήν ἀλήθειαν αὐτήν, ὅτι ἡμεῖς ταπεινοί τῇ φύσει ἐσμέν, κτίσματα ὄντες Θεοῦ ... Τό δέ γε πραές, διά τό ἤμερον καί φιλάλληλον καί πάντα φέρειν ἐν ἀγάπῃ ...».⁵⁹
καί δ) Φιλοσοφίας τῆς ἀληθοῦς κατόρθωμα καί πλοῦτος.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης θεωρεῖ ὡς «κατόρθωμα μέγιστον φιλοσοφίας τό μέγαν ὄντα τοῖς ἔργοις συστέλλεσθαι τῇ καρδίᾳ καί καταγινώσκειν τοῦ βίου».⁶⁰ Τό νά ἐπιτύχῃ κάποιος τήν συστολήν τῆς καρδίας καί τήν αὐτομεμψίαν, ἐνῷ εἶναι μέγας κατά τά ἔργα, ἀφοῦ προηγουμένως καταρρίψῃ τήν οἴησιν μέ τόν φόβον πρός τόν Θεόν διά νά ἀπολαύσῃ τά ἐπηγγελμένα ἀγαθά, εἶναι πράγματι ἀληθινό κατόρθωμα φιλοσοφίας. Διότι τά δῶρα εἶναι μεγάλα, δέν εἶναι δυνατόν νά εὕρῃ ἀνταξίους κόπους. Εἶναι ἀνάγκη δέ νά ὑπάρχῃ μεγάλη πίστις καί ἐλπίδα διά νά μετρηθῇ μέ αὐτάς, καί ὄχι μέ τούς κόπους, ἡ ἀνταμοιβή. Ἡ ὕπαρξις τῆς πίστεως σημαίνει τήν πτωχείαν τοῦ πνεύματος, τήν ἀληθινήν ταπείνωσιν καί τήν ἀμέτρητον ἀγάπην πρός τόν Θεόν.
Εἰς τήν Φιλόθεον Ἱστορίαν τοῦ Θεοδωρήτου Κύρου, γενομένης ἀναφορᾶς εἰς τήν ἀξιοθαύμαστον ἀσκητικήν ζωήν τοῦ ἐρημίτου Μάρωνος, σημειοῦται τό ἑξῆς : «Πόνοις οὐ τοῖς εἰωθόσιν ἐχρήσατο μόνοις, ἀλλά καί ἑτέρους ἐπενόει, τῆς φιλοσοφίας συναθροίζων τόν πλοῦτον. Ὁ δέ ἀγωνοθέτης τοῖς πόνοις τήν χάριν ἐπεμέτρησεν».⁶¹
Ὁ αὐτός ἐκκλησιαστικός συγγραφεύς, μνημονεύων τῆς μεγάλης καί ἀξιεπαίνου ἀσκήσεως τῆς ἀσκητρίας Δομνίνης γράφει μετά θαυμασμοῦ τά ἀκόλουθα : «Πρόκειται δέ πᾶσι τοῖς ὁρᾷν βουλομένοις, καί ἀνδράσι, καί γυναιξίν, οὔτε ὁρῶσα πρόσωπον, οὔτε ἑτέρῳ προτιθεῖσα πρόσωπον˙ ἀλλ' ἀκριβῶς μέν τῷ περιβολαίῳ καλυπτομένη, μέχρι τε τῶν γονάτων κατακαμπτομένη. Λεπτά δέ λίαν καί ἄσημα φθεγγομένη, μετά δακρύων δέ ἀεί τά λεγόμενα προφέρουσα ... Τήν οὖν ἐν τοσούτῳ πλούτῳ φιλοσοφίας τοῖς ἐν ἐσχάτῃ ζῶσι πενίᾳ παραπλησίως δακρύουσαν, καί ὁλοφυρομένην, καί στένουσαν, ποῖος ἄν ἀξίως ἐπαινέσειε λόγος;».⁶²
Ἐπίλογος
Ἐλέχθησαν ἱκανά, ἀφορῶντα εἰς τόν ὅρον, τήν ἔννοιαν καί τό νόημα τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας, τήν ἄνωθεν φιλοσοφίαν καί τούς ἀληθεῖς φιλοσόφους τοῦ χριστιανικοῦ πνεύματος, τόν ἔνθεον σκοπόν καί τόν θεοφιλῆ στόχον αὐτῆς καί τά κατά Χριστόν κατορθώματα, ὡς καί τόν πνευματικόν πλοῦτον αὐτῆς.
Κατόπιν τούτων εὐχερῶς θά ἔλεγε κανείς, κατά τό χρυσοστομικόν ἔθος, οὐδέν ἴσον τῆς κατά Θεόν φιλοσοφίας. Αὕτη προϋποθέτει ἔλλογον πρᾶξιν καί ἔμπρακτον θεωρίαν, ἀκραιφνῆ θεολογίαν, ἀληθῆ προσευχήν, κάθαρσιν, θεῖον φωτισμόν, θέωσιν, θεοπτίαν καί οὐρανίων μυστηρίων ἀποκάλυψιν.
Ἡ ταπεινή αὕτη μελέτη προσφέρεται ὅλῃ ψυχῇ καί καρδίᾳ, ἐν βαθυτάτῃ διηνεκεῖ εὐγνωμοσύνῃ, διά τήν συγκρότησιν Τιμητικοῦ Τόμου ἐπί τῇ συμπληρώσει 10ετοῦς εὐδοκίμου καί πολυκάρπου Ἀρχιεπισκοπικῆς καί Πρωθιεραρχικῆς Διακονίας τοῦ ἐν τῇ ὑπομονῇ τῶν Ἁγίων αἴροντος γενναιοψύχως καί καρτερικῶς τόν βαρύν τῆς ἀσθενείας σταυρόν πολυσεβάστου Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κκ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ, οὗ ἡ ἐπαχθής ἀρρωστία ἰαθήτω τῇ Χάριτι τοῦ Παναγάθου Κυρίου ἡμῶν καί Σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ καί ἀρθήτω ὡς τάχιον, ἵνα καί ἐν τούτῳ δοξασθῇ τό Πανάγιον Ὄνομα Κυρίου Παντοκράτορος, ᾧ ἡ δόξα καί τό κράτος εἰς τούς αἰῶνας. Ἀμήν.-
† Ὁ Κυθήρων Σεραφείμ
Παραπομπαί
- Ὁσίου Νείλου τοῦ Ἀσκητοῦ, Λόγος ἀσκητικός πάνυ ἀναγκαῖος καί ὠφελιμώτατος, Φ.Τ.Ι.Ν., Α', 191-192.
- Αὐτόθι.
- Ἔνθ' ἀνωτέρω.
- Ὁσίου Μελετίου Γαλησιώτου, Ἀλφαβηταλφάβητος, ἔκδ. Ἀρχιμ. Θ. Σιμοπούλου, Ἀθῆναι 1978, ρλστ', Καί ποταπήν καί ἀληθῆ φαμέν φιλοσοφίαν, σ. 405 - 406.
- Αὐτόθι.
- Τό Σύμβολον τῆς πίστεως, ἄρθρ. 3.
- Ὁσίου Μελετίου Γαλησιώτου, Ἀλφαβηταλφάβητος, (μνημ. ἔκδοσις), ἔνθ. ἀνωτ. σ. 405 -406.
- Αὐτόθι.
- Ἔνθ' ἀνωτέρω.
- Θεοδωρήτου Κύρου, Φιλόθεος Ἱστορία, Λόγος περί τῆς θείας καί ἁγίας ἀγάπης, PG 82,1512, 1517 -1520.
- Ἀποφθέγματα Πατέρων (Γεροντικόν), Περί τοῦ Ἀββᾶ Νείλου, παρ. ε' , PG 65, 305.
- Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Λόγος ζ', Εἰς Καισάριον τόν ἑαυτοῦ ἀδελφόν ἐπιτάφιος, παρ. θ', ΒΕΠΕΣ 59, σ. 27 - 28.
- Ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, Περί παρθενίας, κεφ. κγ', PG 46, 408.
- Αὐτόθι, PG 46, 412.
- Θεοδωρήτου Κύρου, Φιλόθεος Ἱστορία, Λ' Δομνίνα, PG 82, 1493 - 1497.
- Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Περί παρθενίας, παρ. οθ', σ. 591 - 592.
- Ὁσίου Ἰσιδώρου Πηλουσιώτου, Βιβλίον πρῶτον ἐπιστολῶν, Α' Νείλῳ μοναχῷ, PG 78, 177 - 180.
- Θεοδωρήτου Κύρου, Φιλόθεος Ἱστορία, Β' Ἰουλιανός, PG 82, 1305 - 1309.
- Αὐτόθι, Δ' Εὐσέβιος, PG 82, 1349.
- Ἔνθ' ἀνωτέρω, Ι' Θεοδόσιος, PG 82, 1392.
- Αὐτόθι, ΙΕ' Ἀκεψιμᾶς, σ. 1416.
- Αὐτόθι, ΙΣΤ' Μάρων, σ. 1417.
- Μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτου, «Ἅγιος Νεκτάριος Αἰγίνης», ἔκδοσις «Ὀρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1979, ἐπιστολή πρός τόν Ὁσιώτατον Μοναχόν Ἰωάσαφ, σ.84.
- Γέροντος Δανιήλ Κατουνακιώτου, Ἀγγελικός βίος, ἔκδ. Μον. Ἀδελφότητος Δανιηλαίων Ἁγίου Ὄρους 1981, Ἐπιστολή 1η , πρός τόν Γέροντα Δανιήλ Κατουνακιώτην (Μάρτιος 1903), σ.177 - 179.
- Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Λόγος κζ', Θεολογικός πρῶτος κατά Εὐνομιανῶν προδιάλεξις, παρ. γ', ΒΕΠΕΣ 59, 214.
- Αὐτόθι.
- Ἔνθ' ἀνωτ., σ. 214 - 215.
- Αὐτόθι, Λόγος ιβ', Εἰς τόν Πατέρα ἑαυτοῦ ἡνίκ' ἐπέτρεψεν αὐτόν φροντίζειν τῆς Ναζιανζοῦ Ἐκκλησίας, παρ. α', ΒΕΠΕΣ 59, 57.
- Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Λόγος κα', Εἰς τόν Μέγαν Ἀθανάσιον Ἐπίσκοπον Ἀλεξανδρείας, παρ. ιθ' - κ', ΒΕΠΕΣ 59, 156.
- Αὐτόθι, Λόγος κστ', Εἰς ἑαυτόν ἐξ ἀγροῦ ἐπανήκοντα μετά τά κατά Μάξιμον, παρ. ιγ', ΒΕΠΕΣ 59, 208.
- Αὐτόθι, παρ. ι'- ιβ', σ. 206 - 208.
- Ἁγίου Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Ἑκατοντάς Δ', Περί ἀγάπης, κεφ. μζ', Φ.Τ.Ι.Ν., Β' 45.
- Ἀποφθέγματα Πατέρων (Γεροντικόν), Περί τοῦ ἀββᾶ Ἰσιδώρου τοῦ Πηλουσιώτου, παρ. α', PG 65, 221.
- W. Jaeger, Γρηγορίου Νύσσης, Ἀσκητικά, Περί τοῦ κατά Θεόν σκοποῦ καί τῆς κατ' ἀλήθειαν ἀσκήσεως, vol. VIII, σ.82-83.
- Θεοδωρήτου Κύρου, Φιλόθεος Ἱστορία, Λ' Δομνίνα, PG 82, 1493 - 1497.
- Αὐτόθι, Δ' Εὐσέβιος, σ. 1348.
- Ἀββᾶ Θαλασσίου, Ἑκατοντάς Δ', κεφ. οη' - π', Φ.Τ.Ι.Ν. Β', 227.
- Ὁσίου Θεοφάνους Μοναχοῦ, Κλῖμαξ πρός οὐρανόν διά δέκα βαθμίδων ἀνάγουσα τόν ἄνθρωπον, Φ.Τ.Ι.Ν. Β' 315-316.
- Ἁγίου Συμεών τοῦ νέου Θεολόγου, Ἠθικά, Λόγος Θ', S.G. 129, 222-224.
- Ὁσίου Μελετίου Γαλησιώτου, Ἀλφαβηταλφάβητος, (μνημ. ἔκδοσις), μδ' περί πειρασμῶν τίνες εἰσι καί πόθεν», σ. 226-228.
- Ὁσίου Νικήτα τοῦ Στηθάτου, Β' Ἑκατοντάς φυσικῶν κεφαλαίων περί τῆς τοῦ νοός καθάρσεως, κεφ. να', Φ.Τ.Ι.Ν., Γ', 311.
- Ὁσίου Μελετίου Γαλησιώτου, Ἀλφαβηταλφάβητος, (μνημ. ἔκδοσις), ρλστ', Καί ποταπήν καί ἀληθῆ φαμέν φιλοσοφίαν, σ. 405 - 406.
- Ἁγίου Φιλοθέου Κοκκίνου, Βίος Ὁσίου Σάβα τοῦ νέου τοῦ ἐν τῷ Ἄθω Ὄρει ἀσκήσαντος, ἔκδ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως 1888, Τόμος Ε', 45, σ. 276-278.
- Καλλίστου Καταφυγιώτου, Τά σῳζόμενα, περί θείας ἑνώσεως καί βίου θεωρητικοῦ, κεφ. πα', Φ.Τ.Ι.Ν., Ε', 47-48.
- Αὐτόθι, σ. 49.
- Ὁσίου Παύλου Λατρηνοῦ, Διαθήκη, Νέος Ἑλληνομνήμων 12 (1915), σ. 199.
- Γέροντος Δανιήλ Κατουνακιώτου, Ἀγγελικός βίος, ἔκδ. Μον. Ἀδελφότητος Δανιηλαίων Ἁγίου Ὄρους 1981, Ἐπιστολή 1η τοῦ Ἁγ. Νεκταρίου πρός τόν Γέροντα Δανιήλ Κατουνακιώτην (Μάρτιος 1903), σ. 177 - 179.
- Ἁγίου Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ὁδηγός Ὀρθοδοξίας, ἔκδ. Ὀρθοδόξου Τύπου, Ἀθῆναι, Ἀπολογία περί Μοναχισμοῦ, 5, σ. 116 - 117.
- Μωϋσέως Μοναχοῦ, Ἱερώνυμος Σιμωνοπετρίτης ὁ Γέρων τῆς Ἀναλήψεως, ἔκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Σίμωνος Πέτρας, Ἅγιον Ὄρος 1982, Μέρος Β', Ἀποσπάσματα Ἐπιστολῶν, σ.353.
- Ἁγίου Νεκταρίου τοῦ ἐν Αἰγίνῃ, Γνῶθι σαυτόν, ἤτοι Μελέται θρησκευτικαί καί ἠθικαί, Ἀθῆναι 1905, Μέρος Α', Θρησκευτικαί μελέται, κεφ. Β', Περί ἐλπίδος, παρ. 5, περί προσευχῆς α', σ.58-59.
- Ἁγίου Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ἔνθ' ἀνωτέρω.
- Γέροντος Δανιήλ Κατουνακιώτου, Ἀγγελικός βίος, (μνημ. ἔκδοσις), Ἐπιστολή 1η (Ἁγ. Νεκταρίου) πρός τόν Γέροντα Δανιήλ Κατουνακιώτην (Μάρτιος 1903), σ. 177 - 179.
- Ὁσίου Ἰωάννου τῆς Κλίμακος, Κλῖμαξ, Λόγος ΚΖ', Περί διαφορᾶς καί διακρίσεως ἡσυχιῶν, PG 88, 1112.
- Πρβλ. Νείλου τοῦ Ἀσκητοῦ, Λόγος ἀσκητικός πάνυ ἀναγκαῖος καί ὠφελιμώτατος, Φ.Τ.Ι.Ν., Α', 194-195.
- Ἀββᾶ Φιλήμονος, Λόγος πάνυ ὠφέλιμος, Φ.Τ.Ι.Ν., Β', 250-251.
- Ἰωάννου Μόσχου, Λειμωνάριον, κεφ. 156, 3024-3025.
- Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Λόγος μγ', Εἰς τόν Μέγαν Βασίλειον ἐπιτάφιος, παρ. ξβ'
- Γέροντος Δανιήλ Κατουνακιώτου, «Μοναχικά ἐντρυφήματα», ἔκδ. Μ. Ἀ. Δανιηλαίων, 1982, ἐγχειρίδιον Μοναχικοῦ Κανονισμοῦ, σ. 32.
- Ἁγίου Συμεών Θεσσαλονίκης, Β9 Ἐπιστολή πρός Λαυριώτας, ἔκδ. Ἀνάλεκτα Βλατάδων 34, Θεσσαλονίκη 1981, Περί τοῦ ἁγίου καί θείου Ἀγγελικοῦ Σχήματος ..., 12, σ. 180.
- W. Jaeger, Γρηγορίου Νύσσης, Ἀσκητικά, Περί τοῦ κατά Θεόν σκοποῦ καί τῆς κατ' ἀλήθειαν ἀσκήσεως, vol. VIII, σ.66.
- Θεοδωρήτου Κύρου, Φιλόθεος Ἱστορία, ΙΣΤ' Μάρων, PG 82, 1417.
- Θεοδωρήτου Κύρου, Φιλόθεος Ἱστορία, Λ' Δομνίνα, σ.1493.